جناب دکتر، اجازه بدهید گفتگویمان را با سؤالی غیر مربوط به ترجمه شروع کنیم. چنانکه می دانید، بسیاری از رجال ادبی معاصر ایران ترک زبان هستند. آیا این مطلب به این دلیل نیست که ترک زبانها زبان فارسی را همچون زبانی غیر مادری فرا می گیرند و در نتیجه به ظرایفش بیشتر توجه دارند و قدرش را هم بهتر می دانند.

گمان می کنم نکته ای که می فرمائید درست است. عین این وضع را ایرانی ها در برخورد با زبان عربی داشتند. ایرانی ها بودند که قواعد دستوری و صنایع ادبی زبان عربی را استخراج و مدون کردند. البته یک عنصر تاریخی هم در این قضیه دخیل است. آذربایجان دریچه ایران بود به سوی غرب، به سوی افکار جدید، چه از طریق روسیه، چه از طریق لبنان. چه از طريق مصر ، چه از طریق استانبول. تبریز ولیعهدنشین بود. ولیعهد را که می فرستادند به آنجا، با هیئتی از رجال می فرستادند. کسانی مثل قائم مقام که بتوانند ولیعهد را تربیت کنند. دار السلطنه تا حد زیادی از دار الخلافه جدا بود. تمام آنتریک ها در مرکز متمرکز بود و تبریز از آنتریک ها دور بود. در نتیجه تأسیس اولین چاپخانه، اولین مدرسه، اولین روزنامه، تمام اولین ها در آذربایجان اتفاق افتاد. یادم نمی رود سال ۱۳۱۹ بود که من رفتم پیش آقای شریعت سنگلچی، همان نویسنده کتاب های یکتا پرستی و کلید فهم قرآن. برادر او آقامحمد سنگلچی به من گفت: «شما اهل مشهد هستید یا تبریز؟» من با آن لهجه غلیظ ترکی که داشتم خندیدم و گفتم من که عذرم خواسته است. از تبریز می آیم. ولی شما چرا این دو شهر را نام بردیا۔؟» گفت: چون این متاع جز از تبریز یا مشهد نمی آید.» البته شاید عناصر دیگری هم در این امر دخیل بوده است. در هر حال واقعیت این است که در آستانه مشروطیت عده قابل توجهی آدم های درجه اول و نخبه اعم از روحانی و دیوانی و بازاری و اهل قلم در تبریز بودند. در همان زمان یعنی پیش از اعلان مشروطیت مجله ای مانند گنجینه فنون» در تبریز منتشر می شد که افرادی مثل تقی زاده و محمد علی شریعت در آن مقاله می نوشتند و مقاله های تحقیقی و بسیار متین در آن بود.