دورۀ نخستین زندگی او

نام اصلی او محمود اعتماد‌زاده بود. در ۱۲۹۳ در خانواده‌ای بازرگان در رشت به دنیا آمد. پدرش بر اثر پیامدهای اقتصادی جنگ جهانی اول ورشکسته شد و در جست‌‎و‎جوی کار و معاش به مشهد رفت. به‌‎آذین در عین عسرت مالی خانواده، تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در آن شهر و در تهران گذراند و پس‌از موفقیت در آزمونی در ۱۳۱۱، برای ادامۀ تحصیل به فرانسه اعزام، و در دانشکدۀ مهندسی مکانیک دریایی به تحصیل مشغول شد. در ۱۳۱۷، به‌سببِ قطع‌ شدن روابط سیاسی ایران و فرانسه به کشور بازگشت و با عنوان افسر مهندس در خرمشهر به خدمت مشغول شد. در ۱۳۲۰ با درجۀ سروانی به نیروی دریایی مستقر در بندر انزلی انتقال یافت. در حملۀ متفقین به ایران در همان سال، در بمباران هوایی ۴ شهریور، یک روز پس‌از حملۀ نیروهای متفقین به ایران، بازوی چپش را از دست داد ‌و برای معالجات پزشکی به تهران اعزام شد. او چند ماه بستری بود و پس‌از ترخیص از بیمارستان تا خرداد ۱۳۲۳ در چند واحد نظامی به کار مشغول بود. از ارتش به وزارت فرهنگ (بعداً آموزش‌وپرورش) انتقال یافت و در دبیرستانی در تهران به تدریس ریاضیات و فیزیک مشغول شد (اعتمادزاده، کاوه، ۱۲۳؛ نخستین…، ۲۰۷ـ۲۰۸، به‌آذین، از هر دری، ج۱، ص ۳۱-۳۲؛ همو، «سخنی از …»، ۴۶؛ موسایی، ۸۱). او نام مستعار «به‌آذین» را در ۱۳۲۲ برای خود برگزید (علی‌نژاد، «م. الف…»، بدون شمارۀ صفحه).