تقدیم به عبدالله کوثری به مناسبت هفتادمین سالگرد تولدش

از دیرباز در بحث‌های سنتی ترجمه این سؤال مطرح بوده که مترجم ادبی چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد. معمولاً در پاسخ به این سؤال سه یا چهار شرط اساسی ذکر می‌کنند: تسلط به زبان مبدأ، تسلط به زبان مقصد، آشنایی با فرهنگ مبدأ و داشتن ذوق ادبی. مشکل این دیدگاه سنتی این است که مفاهیم «تسلط»، «ذوق ادبی» و «آشنایی» مفاهیمی نسبی و درجه‌پذیرند؛ ازاین‌گذشته، چنان‌که خواهیم دید، این دیدگاه، حداقل در مورد ایران، با واقعیات فرهنگی همخوانی ندارد.

این سؤال را که مترجم ادبی چه ویژگی‌ها باید داشته باشد به سه طریق می‌توان جواب داد: توصیفی، تجویزی و ترکیبی از این دو. طریق توصیفی این است که ببینیم مترجمان ادبی ایران چه ویژگی‌هایی دارند و ویژگی‌های مشترک آن‌ها را ویژگی‌های لازم برای مترجم ادبی بنامیم. بدیهی است این روش لااقل در مورد ایران اعتباری ندارد چون در ایران همهٔ کسانی که ترجمهٔ ادبی چاپ کرده‌اند، مترجمانی «حرفه‌ای» نبوده‌اند، حرفه‌ای به هر دو معنی. بسیاری از این افراد نه «حرفه‌شان» مترجمی بوده و نه در کار خود «خبره» بودند. حتی کسانی که چندین اثر ادبی هم ترجمه کرده‌اند لزوماً مترجمان ادبی توانایی نیستند. در واقع، یکی از سؤالاتی که در زمینهٔ ترجمهٔ ادبی در ایران مطرح است این است که چرا این‌همه «مترجم ادبی» داریم. به شهادت کتاب فهرست کتاب‌های فارسی‌شدهٔ بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی و یا آرشیو کتابخانهٔ ملی، تعداد مترجمانی که حداقل یک اثر ادبی ترجمه کرده‌اند شگفت‌انگیز است. شاید هیچ کشوری به اندازهٔ ایران «مترجم ادبی» نداشته باشد. در این فهرست‌ها نام انبوهی مترجمان ناشناس در کنار نام مترجمان کمی سرشناس و مترجمان سرشناس نشسته است. بدیهی است کیفیت ترجمه‌ها به‌هیچ‌وجه قابل مقایسه با یکدیگر نیست.